پیوندِ کاما (ویرگول) و واژه‌ی «هم»

«کاما»، به جز این‌که همواره و همیشه از اهمیتِ بالایی برخوردار است اما گاهی وجودش کمابیش ضرورت دارد. یکی از جاهایی که باید کاما آورد و در صورتِ نیاوردن، ای‌بسا خواننده مجبور شود جمله را دو بار و دوباره بخواند، پیش یا پس از واژه‌ی «هم»، در شرایطی ویژه است. دو نمونه می‌آورم و پس از آن، توضیح می‌دهم:

1. ... فیلسوفانِ سرزمین‌های اسلامی و شرقی هم دغدغه‌ی تفکر در سر دارند و هم دغدغه‌ی اخلاق و معنویت، در دل.

2. ... فیلسوفانِ سرزمین‌های اسلامی و شرقی هم دغدغه‌ی تفکر در سر دارند.

پرسش این است که آیا باید مکثِ خواننده، پیش از واژه‌ی «هم» باشد یا پس از آن!

پاسخ: در شماره‌ی 1، باید پیش از «هم» بیاید؛ و در شماره ی 2، پس از «هم».

بارها پیش آمده است که من این‌جور متن‌ها را دو بار خوانده‌ام. یعنی هنگامی که ادامه‌ی جمله را می‌خوانم، می‌فهمم که مثلن می‌بایست پس از واژه‌ی «هم» یا پیش از آن، مکث می‌کردم.

البته گاهی جمله یا جمله‌های پیشین، به خواننده کمک می‌کند که کجا باید مکث کرد؛ و شاید در این صورت، نیازی به کاما نباشد اما نخست این‌که همیشه این‌گونه نیست؛ دوم این‌که حتا اگر جمله‌های پیشین نیز کمک کند، باز هم، به نظر من، به‌تر است با آوردنِ کاما، پیش یا پس از واژه‌ی «هم»، جلوی دوباره‌خوانیِ احتمالی گرفته شود.

و صد البته اگر در نمونه‌هایی که دو تا واژه‌ی «هم» ندارد، مانند نمونه‌ی شماره‌ی 2 در بالا، اگر به جای «هم»، واژه‌ی «نیز» بیاوریم، دیگر نیازی به ویرگول نداریم.