اصلاح جامعه یا اصلاح فرد؟

برخی از اهل فلسفه‌ی بزرگوار و عزیز ما، در این سال‌ها و ماه‌ها و روزها، پیوسته بر طبلِ اخلاق فردی می‌کوبند و شاید بر آن‌ند بگویند که اگر هر کسی جلوی درِ خانه‌ی خویش را بروبد، مشکل جامعه، به‌تر حل می‌شود. و به نظر بنده، چندان چنین نیست. 

یک پرسش: اصلاح فرد، مقدم بر اصلاح جامعه است یا وارونه‌ی آن؟
پاسخ نخست: جامعه، از فردها ساخته شده است. پس تا فرد، درست نشود، جامعه درست نخواهد شد. 
پاسخ دوم: فردها، در متنِ جامعه و در فرهنگِ آن رشد می‌کنند. پس تا جامعه درست نباشد، فرد نیز درست نخواهد شد. فرد، در جامعه و ساختارِ نادرست، نمی‌تواند درست شود؛ مگر فردهایی اندک و کم (که توانایی روانیِ بسیار بالایی دارند).

آیا پاسخ دیگری نیز هست؟! ...